Vrijdag PSYCHOLOGIE
Groepsdenken!
‘Twee weten meer dan één’, zeggen we weleens. Dat is ongetwijfeld waar, maar als mensen de koppen bij elkaar steken, levert dat meestal niet betere beslissingen, meer inzichten of meer ideeën op. Integendeel: waar mensen als individu al behoorlijk de mist in gaan, lijken groepen dat nog sterker te doen.
Een van de psychologische verschijnselen die hierbij een rol speelt is ‘groepsdenken’ (group think)’(*).
Dit ontstaat wanneer het streven naar consensus sterker is dan het streven naar een rationele juiste beslissing. De groepsleden zijn zich hier zelden van bewust. Niemand zegt ooit: ‘We willen het alleen maar met elkaar eens zijn, ook al hebben we het allemaal fout.’ Toch is de behoefte om er met z’n allen uit te komen vaak zo sterk dat mensen hun kritische vermogens onvoldoende benutten.
Resultaat: afwijkende geluiden worden genegeerd (iemand die roept ‘Ja maar…’ wordt als lastig bestempeld en doet er het zwijgen toe), er wordt te weinig aandacht besteed aan feiten die tegen de consensus pleiten, alternatieven worden niet serieus bekeken, en groepsleden met bezwaren worden onder druk gezet om zich ‘flexibeler’ op te stellen, of houden uit zichzelf al hun mond omdat ze geen spelbreker willen zijn. In zulke omstandigheden zijn verkeerde beslissingen gauw gemaakt.
Ondertussen iedereen: ‘Mooi, we zijn het allemaal met elkaar eens; dan zal het wel de beste beslissing zijn.’
Een ander groepsverschijnsel speelt daarbij een rol, genoemd ‘pluralistic ignorance’ (meervoudige onwetendheid). Als mensen ergens over twijfelen of iets niet weten, letten ze op anderen voor aanwijzingen. Als iedereen lacht om een grap die je niet begrijpt, dan zal er wel iets te lachen zijn. Als iedereen serieus kijkt bij een voorstel dat je absurd voorkomt, dan zal het toch wel serieus te nemen zijn. Een ernstig gevolg hiervan is dat mensen in een noodsituatie minder geneigd zijn om hulp te bieden wanneer er nog meer omstanders zijn. Rook uit een gebouw, iemand die op straat in elkaar zakt, twee mensen die wel erg heftig ruzie maken: in al die gevallen is het niet helemaal duidelijk wat er aan de hand is, en kijken mensen hoe andere reageren. Wat ze zich niet realiseren, is dat die anderen óók afwachten en kijken naar anderen. Zo staat iedereen dus te wachten of iemand alarm slaat. En als niemand dat doet, denkt iedereen: niemand doet iets, dus het is kennelijk niet erg.
Evenzo kunnen mensen in een groep onvoldoende beseffen dat andere dezelfde bedenkingen hebben als zijzelf en zich ook maar aanpassen aan wat de meerderheid lijkt te denken. Zo kan het gebeuren dat een groep vrienden met z’n alles naar een film of restaurant gaat waar iemand graag heen wil, omdat niemand de dwarsligger wil zijn. Of dat in een organisatie een besluit wordt genomen omdat iedereen denkt (Ik zal wel de enige zijn dit een stom idee vindt’. Of dat medewerkers van banken riskante producten verkopen waar ze zelf niets van begrijpen, omdat ze allemaal aannemen ‘Er zal ergens wel iemand zijn die het begrijpt, anders verkochten we dit niet.’
Ook de veroorzakers van de bankencrisis hebben dit ondervonden: we nemen te gemakkelijk aan dat ‘het wel goed zal zijn’ omdat ‘iedereen het doet’. Iedereen houdt zich groot en niemand durft te zeggen ‘Sorry maar ik snap het niet’ – al was het alleen omdat in groepen ook vaak druk wordt uitgeoefend op dissidenten om geen oponthoud te veroorzaken, met name wanneer er tijdsdruk is: ‘Nou zijn we er bijna uit, ga jij nu niet opeens moeilijk lopen doen!’
Omdat dit verschijnsel zo algemeen en menselijk is, is het goed te weten dat er een paar eenvoudige methoden zijn om groepsdenken tegen te gaan.
- Bij besluitvorming in groepen mag er geen tijdsdruk zijn en de leider mag niet sturend optreden.
- De groep moet iemand aanwijzen die de rol van ‘advocaat van de duivel’ speelt, zodat je verzekerd bent van tegengas.
- Na de eerste bijeenkomst moeten alle groepsleden de mening van mensen buiten de groep polsen, waarna een ‘herkansingsbijeenkomst’ volgt waarin alles nog volledig openligt.
Daarnaast is het raadzaam om bij groepsbesluit je eigen gedrag te toetsen door jezelf drie gewetensvragen te stellen:
(1) wil ik consensus bereiken of wil ik weten hoe het echt zit?
(2) weten andere beter wat er aan de hand is dan ik?
(3) als ik meega met de groep, is dat dan consistent met mijn eigen morele kompas?
Als we onszelf deze vragen altijd stellen – in onze afdeling, organisatie, en in de samenleving – zal opeens blijken dat we met z’n allen meewerken aan heel wat misstanden die we geen van alles zien zitten.
Bron: uit het prachtig boek ‘Menselijke gebreken voor gevorderden’ – Roos Vonk
(*) Het fenomeen dat het verlangen naar eensgezindheid zwaarder weegt dan een kritische overweging van de feiten heet groepsdenken. De ‘groupthink’ theorie is in de jaren 70 ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Irving Janis.
DIE WELLE…
Echt gevaarlijk kan het worden als mensen zich zo laten meeslepen door het groepsdenken, zodat er een ‘dictatuur’ kan ontstaan.. De Duitse film Die Welle uit 2008, geregisseerd door Dennis Gansel, is geïnspireerd op het sociaal-psychologische experiment genaamd De Derde Golf. Dit experiment werd in 1967 uitgevoerd door een middelbare-schooldocent in Amerika. Het verhaal volgt Rainer Wenger, een voormalige anarchistische idealist die nu lesgeeft aan een middelbare school. Tijdens een projectweek moeten leerlingen kiezen tussen anarchie en autocratie. Wenger, die de autocratiegroep leidt, voert een experiment uit om te laten zien hoe gemakkelijk het is om een grote menigte te manipuleren. De leerlingen vormen een herkenbare groep genaamd Die Welle (‘de golf’) en nemen steeds extremere maatregelen. Deze film illustreert op indringende wijze hoe een dictatuur kan ontstaan en hoe mensen zich – met alle gevolgen vandien - kunnen laten meeslepen door groepsdenken.
Nieuwsgierig? Meer weten? Even kijken? Klik hier
