Vrijdag FILOSOFIE
Wat is filosofie nu precies?
Filosofie gaat over bepaalde vragen. Het eerste dat over deze vragen valt op te merken is dat ze zo diepzinnig zijn dat de wetenschap ze niet lijkt te kunnen beantwoorden. Een van de diepste filosofische mysteries – als eerste in dit boek behandeld – luidt: waarom is er iets, en niet niets? Waarom bestaat het heelal, of waarom bestaat er überhaupt iets? Een astrofysicus zou ons kunnen vertellen dat het heelal begon met een oerknal. Maar dit verschuift het mysterie alleen maar. Want de vraag wordt vervolgens: en waarom was er een oerknal? Alles wat wetenschappers aanvoeren om te verklaren dat er iets is en niet niets, wordt deel van hetgeen waarvan het bestaan verklaard moet worden. De wetenschap kan het mysterie waarom er überhaupt iets is niet oplossen. Ook ethische vragen zijn belangrijke vragen die de wetenschap niet kan beantwoorden. Neem nu de vraag of wij onze kinderen genetisch zouden mogen ontwerpen. Er kan een moment komen waarop de wetenschap ons daartoe in staat stelt. Zij kan ons niet zeggen of we het ook mogen doen. Met dit soort vragen worstelen filosofen; diepe vragen waarvan de antwoorden buiten het bereik van de wetenschap lijken te liggen.
Natuurlijk is het niet alleen de filosofie die deze vragen behandelt. Ook godsdienst biedt antwoorden op vele ervan. Een kenmerk van godsdiensten is dat zij het bestaan van het heelal proberen te verklaren, dat wil zeggen: zij beweren dat het door God werd geschapen. En in veel gevallen schrijven zij ethische geboden voor. Er zijn bijvoorbeeld passages in de bijbel die diefstal, doden en homoseksualiteit veroordelen. Waar zit dan het verschil tussen filosofie en religie? Eén kenmerk dat filosofie kan onderscheiden van religie is dat filosofie doorgaat voor een in wezen rationele aangelegenheid. Voor filosofen is het van belang om hun antwoorden op vragen te rechtvaardigen. Hoewel de godsdienst probeert om antwoorden te verschaffen, doet hij niet altijd een poging om deze door een beredeneerd bewijs aanvaard te krijgen. Vaak worden de antwoorden verkondigd door een religieuze autoriteit en moeten deze op haar gezag worden aanvaard. Waar dit het geval is, gaan de wegen van filosofie en religie uiteen. Het is gemakkelijk om een filosofisch standpunt over iets in te nemen. Als je mij vraagt waar het heelal vandaan komt, zou ik kunnen opperen dat het geschapen werd door een kolossale banaan Duffy. Maar bij de vraag of dit antwoord ook juist is draait het natuurlijk om de argumenten die ervoor worden aangevoerd. In de westerse traditie is men doorgaans niet erg geïnteresseerd in iemand filosofische standpunt tenzij die in staat is het te staven. Tenzij ik een logisch bewijs kan aanvoeren voor mijn opvatting dat het heelal werd geschapen door de kolossale gele banaan Duffy, zal geen filosoof mij serieus nemen. En terecht.
Filosofie toegepast op het leven.
Mensen vragen soms wat filosofie met het dagelijkse leven heeft te maken. Misschien is dat wel meer dan zij denken. Ook wie nooit filosofie heeft gestudeerd of ervan heeft gehoord, bezit een groot aantal filosofische overtuigingen. Neem bijvoorbeeld de overtuiging dat materiële voorwerpen blijven bestaan, zelfs als niemand ze waarneemt. Dat is een overtuiging die wij allen delen. Niettemin is het een filosofische overtuiging, en een die fameus werd aangevochten door de achttiende-eeuwse filosoof George Berkeley. Andere voorbeelden zijn niet moeilijk te vinden. Het geloof is een hiernamaals is een filosofische overtuiging. Het geloof dat de dood het einde is eveneens. De meesten van ons geloven dat ethiek niet slechts een kwestie van persoonlijke voorkeur is. Wij geloven dat kindermoord slecht is. Punt uit! Het is niet slecht-voor-ons-maar-goed-voor-iedereen-die-anders-denkt. Ook dat is een filosofische overtuiging. En atheïsme en geloven in God zijn dat natuurlijk ook. Veel van deze overtuigingen hebben dus duidelijk een direct effect op ons dagelijks leven. Neem bijvoorbeeld het geloof in reïncarnatie. Iemand die in reïncarnatie gelooft leidt daarom misschien een iets ander leven dan iemand die dit niet doet. Hij is, bijvoorbeeld, misschien minder bang voor de dood. En een individu dat oprecht gelooft dat ethiek louter een zaak van persoonlijke voorkeur is, is wellicht meer geneigd om te bedriegen en te stelen als hij gelooft daarvoor ongestraft te kunnen blijven. Onze filosofische zienswijzen spelen een fundamentele rol bij het richting geven aan ons leven. Filosofie kan ons ook helpen bij talloze praktische vragen, vooral bij vragen over wat we wel en wat we niet zouden bekoren te doen.
Hier een aantal concrete voorbeelden. Is het juist om het leven van de helft van een Siamese tweeling op te offeren om daarmee de andere te redden? Is gay seks ethisch toelaatbaar? Moeten we kinderen naar confessionele scholen sturen? Is het ethisch aanvaardbaar om vlees te eten? Je zult ontdekken hoezeer al deze vragen verhelderd kunnen worden door een beetje filosofisch denken.
Andere redenen om filosofisch te denken.
Zelfs waar de filosofie een directe relevantie voor het dagelijkse leven lijkt te ontberen, blijft zij waardevol. De meesten van ons leven een tamelijk onbezorgd leven. Wij piekeren over het aflossen van de hypotheek, over of we (nu nog) een nieuwe auto moeten kopen, en over wat we s ’avonds zullen eten. Zodra we filosofisch gaan denken, doen we een stap naar achteren en overzien het wijdere beeld. We onderzoeken wat we voorheen als vanzelfsprekend hebben aangenomen.
Ik geloof dat zij die nog nooit zo’n stap terug hebben gezet – die hun leven nooit onder de loep hebben genomen – niet alleen oppervlakkig zijn, maar potentieel gevaarlijk. Eén grote les van de twintigste eeuw is dat mensen, ongeacht hun ‘beschaving’, moreel vaak erg volgzaam zijn. We vertonen de rampzalige neiging om ons zonder discussie moreel te laten sturen door onze omgeving. Van nazi-Duitsland tot aan Rwanda (Eddy - maar ook nu heb je genoeg voorbeelden) tref je mensen aan die blindelings met de stroom meegaan.
Een voordeel van een beetje filosofisch training is dat het de nodige vaardigheden kan verschaffen om onafhankelijk te denken en ter discussie te stellen wat anderen misschien voor vanzelfsprekend houden. Het kan je ook sterken om een ethisch standpunt in te nemen. Zoals de filosoof professor Jonathan Glover aangeeft in een interview in The Guardian : Als je kijkt naar de mensen die tijdens het nazi-regime joden verborgen, zie je een paar dingen. Eén daarvan is dat zij vaak een ander soort opvoeding hebben gehad dan de gemiddelde persoon: zij zijn vaak opgevoed op een niet-autoritaire manier, hebben geleerd mededogen te hebben met andere mensen en over dingen te praten in plaats van maar gewoon te doen wat hun gezegd wordt. Glover zegt ook nog: ‘mensen rationeel en kritisch leren denken kan echt iets uitmaken voor hun vatbaarheid voor valse ideologieën’. Uiteraard bestaat er geen garantie dat iemand die aangemoedigd kritisch te denken dergelijke valkuilen zal vermijden. Maar met Glover geloof ik dat het grootste risico niet afkomstig is van een samenleving van autonome kritische denkers, maar van een samenleving van onnadenkende morele schapen. Je zult ook ontdekken dat de vaardigheden die je aankweekt met een beetje zorgvuldig nadenken over grote vragen in hoge mate uitwisselbaar zijn. Of je nu besluit die tweedehands auto aan te schaffen of de badkamer te betegelen, of je afvraagt op wie je moet stemmen, het vermogen om een bondig argument te formuleren, een ingewikkelde gedachtegang te volgen of een logische blunder te ontdekken, het is altijd nuttig. Op zijn minst kunnen dergelijke vaardigheden een levenslange bescherming bieden tegen de trucs van gewiekste autoverkopers, religieuze sekten, medische kwakzalvers en andere leveranciers van holle praat. De reflectieve houding en vaardigheden die voortkomen uit filosofie zijn bepaald niet onbelangrijk voor het dagelijkse leven, en zelfs uitermate levensversterkend.
Bron: Inleiding boek Filosofische Fitness van Stephen Law. Hij heeft een filosofiewebsite op www.thinking-big.co.uk
